- Pi­še: Če­do­mir An­tić

Uključivanje Crne Gore u njenu maticu, ujedinjenu srpsku državu, bilo je vjekovni san. Bio je izbor srpskog naroda da ono preraste u jugoslovensko ujedinjenje. Ta stara težnja izvršena je bez dovoljnih priprema, u teškim i složenim vremenima, sa malo potrebnih sredstava, uz mnogo grešaka – produbljujući podjele koje su postojale i ranije i za koje je u velikoj mjeri bio kriv kralj Nikola Prvi. Ipak, danas kada jedan diktatorski režim, nastao na osnovama brojnih zločina, od kojih su oni počinjeni u vrijeme Božične pobune više desetina puta manji, treba se prisjetiti događaja iz 1918. godine. Ne sticaja naknadnih uspomena i posledica nacističkog i fašistikog totalitarizma koji su došli tek decenijama kasnije.
Drugi jugoslovenski pješadijski puk Srpske vojske je poslije proboja Solunskog fronta pošao ka Crnoj Gori. Bilo je to veliko i junačko napredovanje. Italijanska flota nalazila se nadomak austrougarskih i nekadašnjih crnogorskih voda, a srpske su trupe tokom šest sedmica ratujući prešle više od 500 kilometara. Tokom dvodnevnih borbi 29 - 31. oktobra 1918. dio ovog puka pod komandom potpukovnika Grgura Ristića oteo je austrougarskoj vojsci Skadar. Drugi dio puka, pod komandom Ristićevog pomoćnika potpukovnika Svetislava T. Simovića, uspio je da se probije do Podgorice. Kod Bioča su se tri dana borili sa austrougarskim četama, nakon čega su oslobodili razrušeni grad.
U pregovorima sa austrougarskim trupama Simović je uspio da bez borbe oslobodi Cetinje, prestonicu Crne Gore. Na to je, pošto se plašio da grad ne strada kao Podgorica, bio ponosan i kada se dvije decenije kasnije prisjećao ovih velikih dana.
„6. NOVEMBRA KOLONA POTPUKOVNIKA SVET. SIMOVIĆA najsvečanije je dočekana u Cetinju od celokupnog građanstva bez razlike uzrasta i položaja. Na ulasku u varoš pozdravile su nas razne korporacije a pred VLADINIM DOMOM Mitropolit Crne Gore Nj. Preosveštenstvo Mitrofan Ban. Potom su trupe otišle u kasarne a mene su najotmeniji građani Cetinja otpratili do dvorca Kraljevića Danila, gde mi je bio određen stan, a gde je dotle stanovao austro-ugarski guverner Crne Gore. Pred srpskim poslanstvom - domom Nj. V. Petra Prvog Kralja Srbije, gde se rodio Nj. K. V. Naslednik Prestola - Regent Aleksandar i pred dvorom Nj. V. Nikole Prvog Kralja Crne Gore bio je okupljen silan svet; crnogorska vojna muzika, koja je učestvovala u dočeku srpske vojske sa svojim (višim) kapelnikom g. Vimerom, svirala je i Crnogorci su se veselili i igrali narodne igre sa muzikom i bez muzike‘‘.
Šest dana kasnije srpska vojska stigla je na primorje. Njen zadatak je bio da odbrani luke od pretenizija Italije. Član lokalnog Narodnog vijeća, istoričar Tomo Krstov Popović iz Herceg Novog opisao je događaje koji su se odigrali 10. i 12. novembra 1918. godine:
„Danas stigoše ovdje iz Crne Gore neki skitači i mamljivci imenom srpskijeh komita. Bilo ih je osam njih. Spočetka vjerovalo im se, da su komite, dok se odmah prvi dan ne stadoše hvatati iz laži u laž i dok na bezobrazni način ne stadoše tražiti hrane, odjeće, obuće, konja, pa čak i novaca. Bijahu uapšeni i prognani preko granice...
Isti dan, kada su ovdje stigli srpski vojnici, preduzeli su oni odmah službu. Između ostaloga razoružali su neke lopove, koji su se izdavali za srpske komite – najviše Crnogorci – te išli od kuće do kuće mameći silom i milom sve što bi im se po istima sviđelo“.
Komite na sličan način opisuje i katolički sveštenik Don Anton Milošević iz Kotora. O ulasku srpske vojske u ovaj drevni grad on piše:
„Kotor i njegova okolica s neopisivim veseljem i oduševljenjem dočekao je ovu pobjedonosnu i slavom ovjenčanu vojsku.“
A evo kako je narod u Herceg Novom dočekao srpsku vojsku kojoj se tada predao austrougarski podmaršal Housek:
„Po tome muzika – tu pred austrijskim oficirima! – zasvira srpsku himnu koju narod sasluša pobožno gologlav i suznijem očima od radosti. A bijaše okolo naokolo divizijske zgrade – hotel Boka – mnoštvo naroda sve prekrilino, da se od silnoga svijeta nigdje nije moglo pristupiti. Sve ovo izgledaše nam kao san, nipošto java, naročito gledajući, kako se sve ovo, poslije dojučerašnje austrijske strogosti, sve vrši pred c. i k. austrijskim oficirima, koji na glas srpske himne stoje ukočeni, salutirajući po vojnički sa rukom na sljepočnici. U ovom neiskazanom oduševljenju omladina podiže na rukama potpukovnika Simovića, te ga u zanosu razdragani ponese tako okolo svega grada“.
Prethodno je biskup Kotora Frano Učelini održao govor okupljenom narodu koji je klicao srpskoj vojsci. Potpukovnika Simovića je oslovio sa „dragi brate“, a prisutnom italijanskom oficiru se obratio sa „dragi prijatelju“.
Ove citate prenosi jedan marljivi istoričar Boke. Mislim da su izvori i ranije bili poznati. Ova svjedočenja učesnika, svjedoka, Bokelja – pravoslavnih i katolika – bila bi dovoljna da crnogorski šovinisti i pripadnici režima Mila Đukanovića rade bilo šta drugo osim što siju mržnju među narode ove zemlje. Njihov gnjev i ljutnja ne potiču iz 1918, 1919. ili bilo koje godine 20. vijeka. Oni mrze od 1997, tačnije od 2006. godine, jer tada su shvatili da sve što imaju duguju zlu i mržnji.
Citirano je pametnima dosta. Drugi bolje da ne čitaju, dosadašnje posledice njihovog intelektualnog truda uticale su samo i iskuljučivo loše, i to ne samo na njih, već i na okolinu.
(Autor je istoričar i docent na Filozofskom fakultetu u Beogradu)